Depresja i zaburzenia nastroju w okresie menopauzy

Menopauza to znaczący etap w życiu każdej kobiety – czas, w którym wygasająca czynność hormonalna jajników niesie za sobą wiele zmian fizycznych i psychicznych. Wśród nich szczególnie częste i uciążliwe bywają objawy dotyczące nastroju i samopoczucia. Szacuje się, że zaburzenia nastroju i zaburzenia depresyjne dotykają 2x częściej kobiet niż mężczyzn, a okres perimenopauzy i menopauzy zwiększa ryzyko wystąpienia epizodu depresyjnego¹. Co sprawia, że ten czas jest tak bardzo podatny na zachwiania równowagi psychicznej? I co najważniejsze – jak sobie z nimi radzić?  

Etap zmian życiowych i hormonalnych, a nastrój i ryzyko depresji

U podstaw depresji w okresie menopauzy leżą gwałtownie spadające poziomy hormonów, ich wahania, ale nie tylko. Żeńskie hormony płciowe pełnią istotną rolę w regulacji neuroprzekaźników, takich jak serotonina czy noradrenalina, odpowiedzialnych za stabilność emocjonalną². Dodatkowo estrogeny wpływają na funkcjonowanie układu limbicznego i hipokampa, struktur mózgowych kluczowych dla procesów emocjonalnych i poznawczych³. 

Coraz częściej jednak uważa się, że wpływ wahań hormonalnych na nastrój rzadko jest bezpośredni. Częściej mamy do czynienia z mechanizmem „domina” – spadek hormonów wywołuje uciążliwe objawy wypadowe, jak uderzenia gorąca i nocne poty, które z kolei zaburzają sen i prowadzą do przewlekłego zmęczenia, a to w jakiejś cześci przekłada się na drażliwość, labilność emocjonalną i obniżony nastrój⁴. Podkreśla się także jak dużym czynnikiem są zmiany środowiskowe i stres, które także na tym etapie mają ogromny wpływ na zdrowie psychiczne kobiet. To bowiem także etap, gdy wiele z nas podsumowuje swoje życie, osiągnięcia, pojawiają się problemy zdrowotne, dzieci wyprowadzają się z domu, czy też ujawniają się problemy w relacjach z partnerem. Powstaje błędne koło objawów i zmian życiowych, które mogą się nawzajem napędzać.

HTZ – nie zawsze skuteczna opcja w terapii depresji

W obliczu tych zależności nie dziwi, że w leczeniu depresji menopauzalnej dużą rolę przypisywało się terapii hormonalnej (HTZ). Uważano, że uzupełnienie niedoborów estrogenów może złagodzić objawy i poprawić samopoczucie⁵. Warto jednak pamiętać, że HTZ ma też swoje przeciwwskazania i ograniczenia. Nie jest zalecana np. u kobiet po przebytej chorobie zakrzepowo-zatorowej czy nowotworach piersi i wiążą się z ryzykami (zwiększone ryzyko nowotworowe, ryzyko demencji, czy udaru). Co więcej, nie zawsze przynosi oczekiwaną poprawę nastroju. Jak wskazują badania, terapia hormonalna jest mniej skuteczna w leczeniu depresji niż klasyczne leki przeciwdepresyjne ⁶. Wszystko to pokazuje, że problem depresji w okresie menopauzy jest złożony i wieloaspektowy. Poza czynnikami biologicznymi dużą rolę odgrywają tu także uwarunkowania psychologiczne i społeczne.

Dlaczego jesteśmy podatne na depresję w okresie menopauzy

Menopauza to nie tylko czas zmian fizjologicznych, ale także okres przemian w sferze psychospołecznej. Dla wielu kobiet jest to moment konfrontacji z przemijaniem, starzeniem się, bilansowania zysków i strat. Utrata płodności może wiązać się z poczuciem utraty kobiecości, atrakcyjności, bycia potrzebną. Syndrom „pustego gniazda”, problemy zdrowotne swoje i bliskich, konieczność opieki nad starzejącymi się rodzicami – to tylko niektóre wyzwania, jakie niesie wiek średni⁷. Wszystkie te czynniki mogą zwiększać podatność na depresję.

Istotnym czynnikiem ryzyka jest też sposób, w jaki kobieta postrzega menopauzę. Im więcej ma wobec niej negatywnych oczekiwań i przekonań, tym bardziej jest skłonna doświadczać jej objawów jako uciążliwych ⁸. W badaniu polskich kobiet w wieku 45-55 lat silniejsze objawy depresyjne miały te, które oceniały menopauzę w kategoriach straty i traktowały jako zamknięcie ważnego etapu w życiu ⁹.

Tę złożoną sieć zależności dobrze tłumaczy model „menopauzalnej podatności na depresję” zaproponowany przez Greene’a ¹⁰. Według niego na ryzyko depresji w tym okresie wpływają jednocześnie:

• zmiany hormonalne destabilizujące układ nerwowy, 
• psychologiczna postawa wobec menopauzy i starzenia się, kształtowana przez przekonania i oczekiwania,
• poziom stresu związany z negatywnymi wydarzeniami życiowymi i brakiem wsparcia.

Dopiero interakcja tych trzech grup czynników – biologicznych, psychologicznych i społecznych, tworzy podatność na depresję okołomenopauzalną. Stąd skuteczne radzenie sobie z nią wymaga holistycznego podejścia.

To jak myślimy wpływa na depresję w okresie menopauzy

Jednym z czynników silnie wpływających na samopoczucie kobiet w okresie menopauzy jest ich styl myślenia – sposób interpretowania wydarzeń i doświadczeń. Kobiety o bardziej negatywnym, pesymistycznym stylu poznawczym są znacznie bardziej narażone na obniżenie nastroju i depresję ¹¹.

Dlaczego tak się dzieje? Zgodnie z teorią poznawczą depresji Aarona Becka, źródłem zaburzeń nastroju są zniekształcenia i błędy w myśleniu. Należą do nich m.in. nadmierne uogólnianie (wyciąganie daleko idących wniosków z pojedynczych przesłanek), myślenie dychotomiczne (czarno-białe, albo-albo), personalizacja (odnoszenie wszystkiego do siebie) czy katastrofizacja (oczekiwanie najgorszego). Prowadzą one do negatywnej, nieadekwatnej oceny siebie, świata i przyszłości, podtrzymującej obniżony nastrój. 

Ten wzorzec interpretacji szczególnie często uruchamia się właśnie w okresie menopauzalnym. Kobieta doświadczająca zmian i objawów może np. wyciągać wniosek „jestem już bezwartościowa i nieatrakcyjna”, „wszystko będzie już tylko gorzej”, „nic nie mogę z tym zrobić”. Rodzi to poczucie braku kontroli, obniża poczucie własnej wartości i nasila przygnębienie. 

Czy można coś zrobić z takim pesymistycznym, dysfunkcjonalnym sposobem myślenia? Jak najbardziej. Modyfikacja stylu poznawczego to główny cel terapii poznawczo-behawioralnej, wysoce skutecznej w leczeniu depresji ¹². Psychoterapia poznawczo-behawioralna pomaga osobom z depresją zauważyć i zmienić pesymistyczne, zniekształcone myśli, które wpływają na ich samopoczucie. Ucząc się dostrzegać negatywne schematy myślowe i zastępować je bardziej realistycznym, pozytywnym podejściem, można przerwać błędne koło smutku i przygnębienia. Ta praca nad sposobem myślenia jest kluczem do poprawy nastroju i radzenia sobie z objawami depresji. To obiecująca ścieżka pomocy dla kobiet, których menopauza staje się pasmem samokrytyki i czarnowidztwa.

Strategie radzenia sobie i profilaktyki zdrowia psychicznego w okresie menopauzy

Holistyczne wspieranie kobiet w utrzymaniu dobrego samopoczucia psychicznego w okresie menopauzy wymaga podejścia kompleksowego i nie ma uniwersalnych terapii. Oprócz pomocy farmakologicznej, warto sięgać po metody niefarmakologiczne oraz zachęcać kobiety do rozwijania własnych strategii dbania o siebie. Oto kilka wskazówek:

• Prowadź zdrowy tryb życia – zadbaj o regularne posiłki, codzienną aktywność fizyczną, wysypiaj się. To podstawa stabilnego samopoczucia. 
• Wzbogać dietę o naturalne fitohormony, które mogą wpływać pozytywnie na nastrój. Badania potwierdzają ich naturalny potencjał w przypadku kobiet w okresie menopauzy ze względu na ich podobieństwo do estrogenu^13,14.
• Znajdź sposoby na relaks i odstresowanie – może to być joga, medytacja, oddychanie przeponowe, hobby dające radość i wytchnienie.
• Pielęgnuj więzi i korzystaj ze wsparcia – rozmawiaj z bliskimi o swoich doświadczeniach, szukaj kontaktu z innymi kobietami w podobnej sytuacji, np. na grupach wsparcia.
• Zadbaj o intymność i bliskość w związku – problemy w związku w okresie menopauzy są częste, ale można je przezwyciężać poprzez otwartą komunikację, czułość, wspólne szukanie nowych form bycia razem.
• Rozwijaj harmonijny, pozytywny obraz menopauzy – czytaj rzetelne materiały, konfrontuj mity i stereotypy, dostrzegaj nowe możliwości i role tego okresu życia.
• W razie nasilonych, utrzymujących się objawów depresyjnych – nie wahaj się sięgnąć po profesjonalną pomoc psychoterapeuty lub psychiatry.

Podsumowanie

Okres menopauzy to dla wielu kobiet czas wyzwań – zarówno fizycznych, jak i psychicznych. Zmiany hormonalne, psychologiczne i społeczne mogą zwiększać podatność na wahania nastroju i depresję. Warto jednak pamiętać, że obniżenie samopoczucia w tym czasie nie jest nieuchronne! Dostępne są metody, które pomagają przejść przez menopauzę z poczuciem siły i równowagi. Kluczem jest holistyczne, zindywidualizowane podejście, obejmujące różne aspekty funkcjonowania. Z odpowiednim wsparciem i strategiami radzenia sobie z jaj objawami i wyzwaniami, menopauza może być czasem nowych możliwości i mądrości życiowej. I tego wszystkim kobietom w tym wyjątkowym etapie życia należy życzyć.

Bibliografia

1. Bromberger JT, Kravitz HM. Mood and menopause: findings from the Study of Women’s Health Across the Nation (SWAN) over 10 years. Obstet Gynecol Clin North Am. 2011 Sep;38(3):609-25. doi: 10.1016/j.ogc.2011.05.011. PMID: 21961723; PMCID: PMC3197240. ↩︎
2. Soares CN, Zitek B. Reproductive hormone sensitivity and risk for depression across the female life cycle: a continuum of vulnerability? J Psychiatry Neurosci. 2008 Jul;33(4):331-43. PMID: 18592034; PMCID: PMC2440795. ↩︎
3. Epperson CN, Sammel MD, Freeman EW. Menopause effects on verbal memory: findings from a longitudinal community cohort. J Clin Endocrinol Metab. 2013 Sep;98(9):3829-38. doi: 10.1210/jc.2013-1808. Epub 2013 Jul 8. PMID: 23836935; PMCID: PMC3763981. ↩︎
4. Freeman EW, Sammel MD, Lin H, Nelson DB. Associations of hormones and menopausal status with depressed mood in women with no history of depression. Arch Gen Psychiatry. 2006 Apr;63(4):375-82. doi: 10.1001/archpsyc.63.4.375. PMID: 16585466. ↩︎
5. Schmidt PJ, Nieman L, Danaceau MA, Tobin MB, Roca CA, Murphy JH, Rubinow DR. Estrogen replacement in perimenopause-related depression: a preliminary report. Am J Obstet Gynecol. 2000 Aug;183(2):414-20. doi: 10.1067/mob.2000.106004. PMID: 10942479. ↩︎
6. Morrison MF, Kallan MJ, Ten Have T, Katz I, Tweedy K, Battistini M. Lack of efficacy of estradiol for depression in postmenopausal women: a randomized, controlled trial. Biol Psychiatry. 2004 Feb 15;55(4):406-12. doi: 10.1016/j.biopsych.2003.08.011. PMID: 14960294. ↩︎
7. Lachowsky, M. (2002). Menopauza–fakty i kontrowersje. Endokrynologia Polska, 53(3), 292-300. ↩︎
8. Bielawska-Batorowicz, E. (2005). Koncepcje menopauzy. Część III–ujęcie psychopatologiczne. Przegląd Menopauzalny, 5, 24-31. ↩︎
9. Bielawska-Batorowicz, E. (2006). Stres, objawy i przekonania dotyczące menopauzy a obniżony nastrój u kobiet w wieku 45–55 lat. Próba weryfikacji zmodyfikowanego psychospołecznego modelu depresji w okresie okołomenopauzalnym. Przegląd Menopauzalny, 2, 68-74. ↩︎
10. Bielawska-Batorowicz, Eleonora. 2006. „Stress, symptoms and opinions on menopause in relation to depressed mood in women aged 45-55 years. An analysis within the framework of modified psychosocial model of menopausal depression”. Menopause Review/Przegląd Menopauzalny 5 (2): 68-74. ↩︎
11. Bielawska-Batorowicz, E. (2005). Koncepcje menopauzy. Część II–ujęcie psychologiczne. Przegląd Menopauzalny, 4, 22-27. ↩︎
12. Beck AT. The current state of cognitive therapy: a 40-year retrospective. Arch Gen Psychiatry. 2005 Sep;62(9):953-9. doi: 10.1001/archpsyc.62.9.953. PMID: 16143727. ↩︎
13. Karalis S, Karalis T, Malakoudi F, Thanasas I, Kleisiari AS, Tzeli Z, Papavasiliou E, Karalis DT. Role of Phytoestrogen in Menopausal Women With Depressive Symptoms: A Consecutive Case Series Study. Cureus. 2023 Apr 6;15(4):e37222. doi: 10.7759/cureus.37222. PMID: 37159774; PMCID: PMC10163953. ↩︎
14. Li J, Li H, Yan P, Guo L, Li J, Han J, Qiu J, Yang K. Efficacy and safety of phytoestrogens in the treatment of perimenopausal and postmenopausal depressive disorders: A systematic review and meta-analysis. Int J Clin Pract. 2021 Oct;75(10):e14360. doi: 10.1111/ijcp.14360. Epub 2021 Jun 3. PMID: 33987926. ↩︎